شاید با دیدن کتابخانه ای با قدمت 250 ساله در رامپور، شهری آرام در 200 کیلومتری دهلی، متعجب شوید. رامپور غرق در جشن و شادی و پر از فعالیت است. دیوارهای شهر با طرح های دست سازی تزئین شده است که زندگی در دوران گذشته را به تصویر می‌کشد. می‌توانید به جلسات مشاعره بروید، در نشست های داستان گویی حضور بیابید، و نمایش های ترکیبی از نور و صدا را به نظاره بنشینید. اما در مرکز همه این‌ها، حمید منزل، یک شگفتی معماری مغول اروپایی و مقر اداری سابق ایالت شاهزاده رامپور قرار دارد.
حمید منزل - به نام حمید علی خان، نهمین نائب رامپور که این بنای باشکوه را برپا کرد - کتابخانه ای را در خود جای داده است که 17000 نسخه خطی کمیاب به زبان‌های هندی، فارسی، عربی، ترکی و پشتو و بسیاری دیگر را به همراه 83000 جلد کتاب، 5000 اثر نقاشی مینیاتوری از ریشه‌های ایرانی، مغولی، دکنی و 3000 نمونه خوشنویسی اسلامی در خود جای داده است.
برای صنم علی خان، محافظ هنری کتابخانه و نتیجه حمید، 250 سالگی کتابخانه لحظه ای فراموش نشدنی است. وی می‌گوید: معتقدم که من برگزیده شده ام تا کار پدرانم را ادامه می دهم. ملحق شدن به کتابخانه مانند یک ندای وظیفه بود.
فیض الله خان، اولین نائب رامپور، این کتابخانه را در دوره‌های پر هرج و مرج قرن‌های 18 و 19 مفهوم سازی و تأسیس کرد. خان یک توشه خانه - انباری برای وسایل گرانبها - راه‌اندازی کرد که در آن دست‌نوشته‌ها، نقاشی‌ها، کتاب‌های کمیاب جمع‌آوری می‌شد. نواب متوالی در طول سالیان به غنای مجموعه ادامه دادند.
دکتر ابوسعد اصلاحی، مسئول اطلاعات کتابخانه، می‌گوید: «آن صد سال از اواسط قرن هجدهم، پرآشوب بود. امپراتوری مغول و ایالت آواد رو به زوال نهاده و جنگ قدرت در شبه قاره درگرفته بود. در پایان شورش 1857، کتابخانه‌های مغول‌ها و نواب مرتباً غارت می‌شدند. رامپور، با وفاداری خود به بریتانیا، امن ترین گزینه برای نجات میراث در حال فروپاشی امپراتوری مغول بود. نواب - که به عنوان حامیان بزرگ موسیقی، ادبیات، غذا و هنر شناخته می‌شدند - از ورود شاعران، دانشمندان و نویسندگان به رامپور استقبال کرده و اطمینان یافتند که توشه خانه همچنان به رشد خود ادامه می دهد».
با این حال، همه چیز به زمان نیاز داشت تا آرام شود. در واقع، چند قرن طول کشید. نائب پنجم، محمد سعید خان، در طول سلطنت خود از سال 1840 تا 1855، یک بخش جداگانه برای کتابخانه ایجاد کرد. با این حال، دوران طلایی برای این مخزن با نائب هفتم، کَلبه علی خان (1856-1887) فرا رسید، که وظیفه بازیابی را بر عهده گرفت.
سال ها پس از آن و علیرغم اهمیت تاریخی و نمادینی که کتابخانه پیدا کرده است، هم چنان با مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کند. بزرگترین آن، چالش کمبود کارکنان است، با حداقل 10 پست خالی، از جمله پست مدیر که از سال 2020 پر نشده است. یکی از مقامات کتابخانه می‌گوید: حفاظت از هنر یک کار متمرکز است. اما وقتی مجبوریم چند کار را انجام داده و کار دستیاران یا کارمندان بخش پژوهش و نگارخانه را بر عهده بگیریم، فقط سرعت کار را کم کرده ایم. برخی از معدود کارکنان اینجا با وجود داشتن صلاحیت و بیش از دو دهه سابقه کاری، با وجود اینکه کارمندان دولت مرکزی هستند، هنوز قراردادی محسوب می‌شوند. علاوه بر این، تنها نیمی از وظیفه حیاتی دیجیتالی کردن نسخ خطی انجام شده و علاوه بر نیروی انسانی بیشتر، به اسکنرهای بزرگ و تجهیزات دیگر نیاز است.
اما دویست و پنجاهمین سالگرد تأسیس کتابخانه، امید را برای آن‌ها به ارمغان آورده است. کمک مالی 790 هزار یورویی که از دولت دریافت کرده اند برای بازسازی ساختمان، راه اندازی سفره خانه، فروشگاه سوغاتی، اسکنرهای بزرگ برای دیجیتالی کردن نسخه‌های خطی، رایانه، اثاثیه، و تجهیزات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گوهرهای کمیابی که در این کتابخانه نهفته اند:
- قرآن: مربوط به قرن هفتم میلادی روی کاغذ پوستی که از سوی حضرت علی (ع) به خط کوفی قدیمی نگارش شده است.
- جامع التواریخ: مربوط قرن چهاردهم، اثر مصور ایرانی قدیمی‌که تاریخ قبایل مغول را شرح می‌دهد، تألیف رشیدالدین فضل‌الله. جالب توجه است که نسخه تکثیر شده آن از سوی نخست وزیر مودی در سال 2015 به رئیس جمهور مغولستان هدیه شد؛
- دیوان حافظ: مجموعه اشعار قرن شانزدهم، تنها نقاشی شناخته شده ای را در آن محفوظ مانده که ویژگی‌های مغولی امپراتور اکبر را به تصویر می‌کشد. گفتنی است این اثر حاوی 258 تابلوی مینیاتور می‌باشد؛
- دیوان بابر، نسخه خطی فارسی نوشته بابر، نمایانگر جنبه شاعرانه و دستخط اوست.